Πηγή Σωστής Διατροφής και Υγείας: Λειτουργικά Τρόφιμα: Μια νέα πραγματικότητα

Ολοένα πληθαίνουν τα τελευταία χρόνια τα προϊόντα διατροφής που διαφημίζονται ως μέσα πρόληψης ή και δυνητικά φάρμακα για διάφορες παθολογικές καταστάσεις. Καθημερινά βομβαρδιζόμαστε από διαφημίσεις για γαλακτοκομικά προϊόντα που μειώνουν τη χοληστερόλη ή προλαμβάνουν την οστεοπόρωση, δημητριακά που βοηθούν τη λειτουργία του εντέρου και ροφήματα που χαρίζουν αντοχή και ευεξία σε όποιον τα καταναλώνει. Άλλες φορές πάλι, η θεραπευτική δράση τους δεν είναι άμεση και περιορίζεται σε γενικότητες του τύπου «ενισχύουν το ανοσοποιητικό σύστημα» ή «στηρίζουν τη λειτουργία της καρδιάς». Η συγκεκριμένη τάση, παρότι σχετικά νέα στην ελληνική αγορά, έχει κάνει την εμφάνισή της εδώ και πολλά χρόνια σε άλλα ευρωπαϊκά κράτη στην Αμερική και στην Ιαπωνία: πρόκειται για μια αρκετά ετερογενή κατηγορία τροφίμων που περιγράφονται συλλήβδην ως θρεπτοφαρμακευτικά ή λειτουργικά τρόφιμα.

Τι σημαίνει «λειτουργικό τρόφιμο»;

Παρότι δεν υπάρχει κοινά αποδεκτός ορισμός των λειτουργικών τροφίμων, οι τρέχοντες ορισμοί που χρησιμοποιούνται από κρατικές υπηρεσίες και μη κυβερνητικούς οργανισμούς αναφέρονται σε «οποιοδήποτε τροποποιημένο τρόφιμο ή συστατικό τροφίμων, που μπορεί να προσφέρει κάποιο όφελος στην υγεία, πέραν των παραδοσιακών θρεπτικών ουσιών που διαθέτει». Σύμφωνα με έναν εναλλακτικό ορισμό του Ιατρικού Ινστιτούτου της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών των ΗΠΑ, «λειτουργικές τροφές είναι αυτές στις οποίες οι συγκεντρώσεις ενός ή περισσοτέρων συστατικών έχουν χρησιμοποιηθεί ή τροποποιηθεί για την ενίσχυση της συνεισφοράς τους σε μια υγιεινή δίαιτα».

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή τονίζει ότι ο όρος ‘λειτουργικά τρόφιμα’ περιλαμβάνει αποκλειστικά προϊόντα που προσφέρονται με τη μορφή τροφίμων και όχι συμπληρώματα διατροφής σε χάπια ή κάψουλες, ενώ τα συστατικά που διαφημίζονται ως θεραπευτικά πρέπει να αποτελούν τμήμα της φυσιολογικής διατροφής και να μην είναι τεχνητές φαρμακευτικές ουσίες. Ουσιαστική είναι, επίσης, η διάκριση των λειτουργικών (functional ή medicinal) από τα ιατρικά (medical) τρόφιμα. Τα δεύτερα είναι θρεπτικά σκευάσματα που συνταγογραφούνται από ιατρό και ενδείκνυνται για τη διαιτητική διαχείριση ασθενειών που δεν καλύπτονται από την κανονική διατροφή. Χαρακτηριστική είναι η φαρμακευτική χορήγηση ‘εύπεπτων’ μορφών ουσιών που δεν απορροφώνται επαρκώς εξαιτίας παθήσεων του γαστρεντερικού σωλήνα ή η χορήγηση σε υψηλές ποσότητες λιπαρών οξέων που βοηθούν στην αντιμετώπιση των αλλεργικών αντιδράσεων. Πρόκειται δηλαδή για αμιγώς φαρμακευτικές ουσίες που υπόκεινται στις ρυθμίσεις του ΕΟΦ και δεν απευθύνονται στο καταναλωτικό κοινό.

Τι προσδίδει στα λειτουργικά τρόφιμα τις ευεργετικές τους ιδιότητες;

Σήμερα αποδίδονται προληπτικές ή ενισχυτικές για την υγεία λειτουργίες σε μια σειρά φυσικών χημικών ουσιών των τροφών. Σε αυτά περιλαμβάνονται τα πρε- και προβιοτικά, τα ω-3 λιπαρά οξέα, τα αντιοξειδωτικά και τα αποκαλούμενα φυτοχημικά (ουσίες που βρίσκονται σε ποικίλες συγκεντρώσεις σε φρούτα και λαχανικά και έχουν ευεργετικές επιδράσεις με μεγάλο εύρος δράσης). Σε κάθε περίπτωση, η θεραπευτική δυνατότητα ενός λειτουργικού τροφίμου εξαρτάται και από την περιεκτικότητά του στα διαφημιζόμενα θρεπτικά συστατικά: οι ισχυρισμοί για ευεργετικές ιδιότητες προϋποθέτουν συνήθως όχι μόνο την ύπαρξη μια συγκεκριμένης ουσίας αλλά και τη συγκέντρωσή της πάνω από ορισμένα επίπεδα ώστε να μπορεί να τεκμηριωθεί η φαρμακευτική της δράση.

Τι ορίζει η ισχύουσα νομοθεσία;

Η τεράστια σημασία των λειτουργικών τροφίμων για την αγορά φαίνεται από τον ταχύ ρυθμό αύξησης της παραγωγής τους σε σχέση με το ρυθμό αύξησης της συνολικής αγοράς τροφίμων σε ανεπτυγμένες χώρες. Η αύξηση της συνειδητοποίησης των καταναλωτών σχετικά με θέματα υγείας αναμένεται να οδηγήσει σε αυξημένη ζήτηση για τρόφιμα που ενισχύουν τον οργανισμό και θωρακίζουν απέναντι σε νόσους, όπως η υπέρταση, ο διαβήτης και οι καρδιαγγειακές παθήσεις. Απαραίτητη προϋπόθεση, όμως, παραμένει η οριοθέτηση του εύρους δράσης τροφίμων που πράγματι εμφανίζουν ευεργετικές ιδιότητες, παράλληλα με τη διασφάλιση της προστασίας του κοινού από ψευδεπίγραφα θρεπτοφαρμακευτικά προϊόντα.

Τα υπάρχοντα νομοθετικά πλαίσια σε όλες τις δυτικές χώρες είναι ανεπαρκή, καθώς συνήθως περιορίζονται σε οδηγίες αρμόδιων οργανισμών (π.χ. Κρατικός Οργανισμός Φαρμάκων στις ΗΠΑ). Οι Ευρωπαϊκές Αρχές εργάζονται πάνω στην ομαδοποίηση και ενοποίηση των κριτηρίων που απαιτούνται για να επιτραπεί στις εταιρείες τροφίμων η διατύπωση αξιώσεων σε σχέση με την υγεία. Σε γενικές γραμμές, οι αόριστες διατυπώσεις όπως «προάγει τη λειτουργία του νευρικού συστήματος» ή «συμβάλλει στην ευεξία» δεν υπόκεινται σε ιδιαίτερο έλεγχο. Αντίθετα, ισχυρισμοί σχετικά με τη συμβολή ενός τροφίμου στην πρόληψη ή θεραπεία συγκεκριμένων παθολογικών καταστάσεων προϋποθέτουν την ύπαρξη επιστημονικών δεδομένων και διερευνώνται διεξοδικά από τις αρχές. Για παράδειγμα, στις ΗΠΑ επιτρέπεται η συσχέτιση της υψηλής περιεκτικότητας σε ασβέστιο με την πρόληψη της οστεοπόρωσης ή της παρουσίας ορισμένων ειδών λίπους με την πρόληψη του καρκίνου αλλά απαγορεύεται η συσχέτιση των ποσοστών ψευδαργύρου με την ενίσχυση του ανοσοποιητικού ή της περιεκτικότητας σε ω-3 λιπαρά οξέα με την πρόληψη καρδιαγγειακών παθήσεων. Οι σχετικοί περιορισμοί ανανεώνονται διαρκώς υπό το φως νέων επιστημονικών δεδομένων.

Ασφαλή, ναι. Είναι όμως και απαραίτητα;

Ακόμα, όμως, και αν ένα προϊόν έχει κριθεί ασφαλές και παρουσιάζει αποδεδειγμένα οφέλη για την υγεία, μια μερίδα σκεπτικιστών επιστημόνων εξακολουθεί να αμφισβητεί την αναγκαιότητα κατανάλωσης λειτουργικών τροφίμων από τον οποιονδήποτε. Παρότι ένα θρεπτοφαρμακευτικό προϊόν ενδέχεται να έχει ευεργετική επίδραση σε μια μερίδα πληθυσμού, μπορεί να είναι εντελώς περιττό για άλλες πληθυσμιακές ομάδες. Επιπλέον, οι όποιες προληπτικές/θεραπευτικές ιδιότητες μια τροφής δεν αποκλείουν άλλες παράπλευρες επιπτώσεις: ένα προϊόν μπορεί να συμβάλλει στην πρόληψη ορισμένων μορφών καρκίνου αλλά ταυτόχρονα να αυξάνει το βάρος αν δεν συνδυαστεί με άσκηση και ισορροπημένη διατροφή. Διαιτολόγοι ή ιατροί ειδικοί σε θέματα μεταβολισμού και διατροφής είναι οι πλέον κατάλληλοι για να μας ενημερώσουν σχετικά με το ουσιαστικό όφελος κατανάλωσης συγκεκριμένων προϊόντων σε συνάρτηση με την ηλικία, το βάρος και την κατάσταση της υγείας μας. Στο τέλος, είναι ο ίδιος ο καταναλωτής που καλείται να αποφασίσει: προτιμά ένα μήλο πλούσιο σε πηκτίνη ή την «υγιεινή σάλτσα μήλου που είναι πλούσια σε πηκτίνη και ελαττώνει τη χοληστερόλη»;