Σύνδρομο της χρόνιας κόπωσης

‘Τελευταία δεν έχω διάθεση, αισθάνομαι διαρκώς κουρασμένη, δεν μ’ ενδιαφέρει να βγω έξω για διασκέδαση, νιώθω μια ατονία από το πρωί που ξυπνάω, δεν έχω όρεξη να πάω για δουλειά. Τι έχω πάθει;’

Το ερώτημα τίθεται όλο και περισσότερο στις μέρες μας στους ειδικούς. Το σύνδρομο της χρόνιας κόπωσης, όπως αποκαλείται επιστημονικά η κούραση από την οποία υποφέρουν κάποια άτομα, πλήττει πλούσιους και φτωχούς, άνδρες και γυναίκες. Σύμφωνα με μια βρετανική έρευνα, το 20% των ανδρών και το 30% των γυναικών παραδέχονται ότι νιώθουν συνεχώς κουρασμένοι. Το σύνδρομο χρόνιας κόπωσης ‘πλήττει’ περί τα 17 εκατ. άτομα σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι ασθενείς ταλαιπωρούνται πολύ, καθώς τα συμπτώματα του συνδρόμου, η χρόνια κόπωση και οι πόνοι στα άκρα, δεν βελτιώνονται ούτε όταν το άτομο ξεκουράζεται.

Το σύνδρομο της χρόνιας κόπωσης είναι ένα φαινόμενο που οδηγεί όλο και περισσότερους ανθρώπους των μεγάλων πόλεων στο κατώφλι των γιατρών και των ψυχολόγων. Το σύνδρομο της χρόνιας κόπωσης, ή σύνδρομο της κούρασης όπως αποκαλείται είναι μια ασθένεια της εποχής μας, που τα περισσότερα ‘θύματά’ της είναι γυναίκες. Γυναίκες κυρίως νέες στην ηλικία, που πρόσφατα έχουν αποκτήσει οικογένεια, ενώ συγχρόνως εργάζονται ή βρίσκονται στην περίοδο της εγκυμοσύνης, αλλά και γυναίκες μεγαλύτερες στην ηλικία. Η επαγγελματική υπερδραστηριότητα, οι ευθύνες του σπιτιού, η φροντίδα των παιδιών και οι κοινωνικές υποχρεώσεις φορτίζουν ψυχολογικά και σωματικά το άτομο, με αποτέλεσμα ένας πολύ μεγάλος αριθμός γυναικών που βρίσκονται στην παραγωγική ηλικία να παρουσιάζουν αυτό το πρόβλημα.

Η συμπτωματολογία αρχίζει κυρίως με το αίσθημα κόπωσης που βιώνεται σαν

• Συνεχής κόπωση για χρονικό διάστημα μεγαλύτερο των 6 μηνών και ανήσυχος ύπνος
• σωματική εξάντληση με τρεμούλες,
• μείωση της αντίστασης στην προσπάθεια μυαλγίες,
• δυσκολίες στη συγκέντρωση,
• αναποφασιστικότητα,
• μειωμένη προσοχή και μνήμη, και γενικά σωματικές και ψυχολογικές διαταραχές;
• Ναυτία και συμπτώματα σπαστικής κολίτιδας.

Το σύνδρομο χρόνιας κόπωσης φαίνεται να είναι μια δέσμη δυσλειτουργιών του οργανισμού, ένα σήμα κινδύνου που δεν πρέπει να αγνοηθεί, αλλά να διερευνηθούν τα αίτια και να αντιμετωπιστεί εγκαίρως.

Πριν από όλα όμως θα πρέπει να διαχωριστεί από την παροδική κούραση, που οφείλεται σε σωματική εξάντληση, η οποία εξαφανίζεται με ένα χλιαρό μπάνιο και ένα καλό ύπνο. Από την άλλη ενδέχεται να αποτελεί ένδειξη κλονισμένης υγείας.

Μια χρόνια κόπωση μπορεί επίσης να οφείλεται στην υπερβολική εργασία που κάνουμε και δεν μας αρέσει, σε χρόνια δύσκολες οικογενειακές καταστάσεις, σε κοινωνικά, οικονομικά προβλήματα, σε συνδυασμό με κακή διατροφή, έλλειψη σωματικής άσκησης και διαταραχές στον ύπνο, όπου το άτομο, προσπαθώντας να αντεπεξέλθει σε όλες τις εξωτερικές απαιτήσεις και πιέσεις, εξαντλεί τα οργανικά και ψυχικά αποθέματά του.

Οι έρευνες έδειξαν ότι και άλλοι παράγοντες, όπως κάποια νόσος σε εξέλιξη ( γρίπη, ίωση, διαβήτης, ηπατίτιδα, καρκίνος, Έιτζ ) ευθύνονται για το ένα τρίτο των περιστατικών. Οι αλλεργίες, ο διαβήτης, οι μολύνσεις του ουροποιητικού συστήματος, το έλκος, οι διαταραχές του θυρεοειδούς αδένα, καθώς επίσης και ορισμένα φάρμακα, όπως τα αντισταμινικά και οι βήτα αναστολείς μπορούν να προκαλέσουν κούραση και εξάντληση.

Από την στιγμή που αποκλειστούν τα ιατρικά αίτια της κόπωσης, θα πρέπει να αναζητηθούν οι ψυχολογικοί και κοινωνικοί και περιβαλλοντικοί παράγοντες.
Γι αυτό ο ύπνος και η ξεκούραση μπορεί να μην αποτελέσουν τη λύση. Μία από τις προτεινόμενες λύσεις , εφ΄ όσον το σύνδρομο είναι ψυχολογικής προέλευσης, είναι εκτός της συστηματικής ψυχοθεραπείας η αλλαγή κάποιων δυσλειτουργικών πεποιθήσεων και η αναδιοργάνωση του τρόπου ζωής του ατόμου.

Γράφει: Νομικού Χαρά, Κλινικός Ψυχολόγος – Παιδοψυχολόγος

ΣΙΔΗΡΟΠΕΝΙΚΗ ΑΝΑΙΜΙΑ; ΠΩΣ ΜΠΟΡΩ ΝΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΩ;

Ο σίδηρος είναι ένα συστατικό απαραίτητο για την σύνθεση της αιμοσφαιρίνης, η οποία μεταφέρει το οξυγόνο από τους πνεύμονες προς τους ιστούς και τα διάφορα όργανα του σώματος και απομακρύνει το διοξείδιο του άνθρακα.

Το 30% του ολικού σιδήρου περίπου που έχουμε στο σώμα μας βρίσκεται αποθηκευμένο στο συκώτι, το σπλήνα και το μυελό των οστών με τη μορφή ουσιών, όπως φερριτίνη και αιμοσιδηρίνη, προσλαμβάνεται από τον οργανισμό μέσω των τροφών και απορροφάται από το λεπτό έντερο.

Η σιδηροπενική αναιμία είναι η πιο συχνή μορφή αναιμίας. Πλήττει κυρίως νεογνά, παιδιά, εφήβους και γυναίκες αναπαραγωγικής ηλικίας, κυοφορούσες ή μη. Επιδημιολογικά στοιχεία δείχνουν ότι περίπου το 20% των γυναικών, το 50% των εγκύων γυναικών και το 3% των ανδρών δεν έχουν επαρκείς ποσότητες σιδήρου στο σώμα τους.

Η σιδηροπενική αναιμία μπορεί να εμφανιστεί με διάφορα συμπτώματα όπως:

1.     Ωχρότητα δέρματος

2.     Δύσπνοια

3.     Ταχυκαρδία

4.     Κεφαλαλγία

5.     Ζάλη

6.     Αίσθημα κόπωσης

7.     Ανορεξία

8.     Αδυναμία πνευματικής συγκέντρωσης

9.     Εύθραυστα νύχια

ΠΟΥ ΟΦΕΙΛΕΤΑΙ;

Η σιδηροπενική αναιμία προκαλείται όταν ο οργανισμός:

• Δεν προσλαμβάνει επαρκείς ποσότητες σιδήρου είτε γιατί δεν του παρέχεται μέσω της διατροφής είτε γιατί, ακόμη και όταν του παρέχεται, δεν μπορεί να το απορροφήσει εξαιτίας αχλωρυδρίας (δηλαδή αλλαγής στην οξύτητα του στομάχου), γαστρεκτομής ή συνδρόμων δυσαπορρόφησης
• Απώλεια σιδήρου εξαιτίας αυξημένων αναγκών (παιδική ηλικία, εγκυμοσύνη, έμμηνος ρύση)
• Απώλεια σιδήρου εξαιτίας αιμορραγίας που προκαλείται από ασθένεια του πεπτικού (αιμορροΐδες, πεπτικό έλκος, νεοπλάσματα, εκκολπωμάτωση).
• Απώλεια αίματος εξαιτίας αιμορραγίας του εσωτερικού τοιχώματος, που προκαλείται από τη μακροχρόνια λήψη ασπιρίνης και μη στεροειδών αντιφλεγμονωδών φαρμάκων (ΜΣΑΦ).

Η διατροφή που είναι πλούσια σε σίδηρο είναι  η καλύτερη πρόληψη εναντίον της σιδηροπενικής αναιμίας. 

Τα ακόλουθα τρόφιμα έχουν υψηλή περιεκτικότητα σε σίδηρο:

1.     Συκώτι

2.     Κόκκινο κρέας

3.     Ψάρια

4.     Πουλερικά

5.     Θαλασσινά

6.     Ξηροί καρποί

7.     Όσπρια (φακές, φασόλια)

8.     Αποξηραμένα φρούτα (σταφίδες, βερίκοκα, δαμάσκηνα)

9.     Πράσινα φυλλώδη λαχανικά (σπανάκι, μπρόκολο)

10.  Μαύρο ψωμί

 

ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΛΥΤΕΡΗ ΑΠΟΡΡΟΦΗΣΗ ΤΟΥ ΣΙΔΗΡΟΥ

1.     Η κατανάλωση καφέ, τσαγιού, κόκκινου κρασιού και των προϊόντων σόγιας πρέπει να περιορίζεται στους ανθρώπους που προσπαθούν να βελτιώσουν την πρόσληψη σιδήρου, αφού έχει βρεθεί ότι περιέχουν κάποια συστατικά (πολυφαινόλες, τανίνες) τα οποία αλληλεπιδρούν με την απορρόφηση και τη διαθεσιμότητά του.

2.     Η βιταμίνη C, το κιτρικό οξύ, η βιταμίνη Β12 πρέπει να καταναλώνονται αφού αποτελούν παράγοντες που συντελούν σημαντικά στην απορροφητικότητα του σιδήρου.

3.     Η ταυτόχρονη κατανάλωση πρωτεϊνούχων τροφίμων με πράσινα φυλλώδη λαχανικά συμβάλλει στην καλύτερη απορρόφηση του σιδήρου.

4.     Το γάλα, τα γαλακτοκομικά προϊόντα και τα συμπληρώματα ασβεστίου εμποδίζουν την απορρόφηση του σιδήρου και για το λόγο αυτό θα πρέπει να αποφεύγονται όταν κάποιος ακολουθεί μια διατροφή πλούσια σε σίδηρο.

ΒΑΪΚΟΥΣΗ ΕΛΕΝΗ
ΔΙΑΤΡΟΦΟΛΟΓΟΣ-ΔΙΑΙΤΟΛΟΓΟΣ
Master Practitioner In Eating Disorders

Απλοί Τρόποι που μας κάνουν να αισθανόμαστε καλύτερα!

Γνωρίζατε ότι το καθάρισμα του δωματίου σας θα μπορούσε να σας κάνει να αισθάνεστε καλύτερα; Στην πραγματικότητα, 20 λεπτά οποιασδήποτε σωματικής δραστηριότητας ημερησίως, αρκούν για να βοηθήσουν τη διάθεσή σας.

Ερευνητές από το University College of London [1] μελέτησαν στοιχεία από σχεδόν 20.000 άνδρες και γυναίκες που συμμετείχαν στις μελέτες Scottish Health Surveys τα έτη 1995, 1998 και 2003. Οι εθελοντές είχαν απαντήσει σε ερωτήσεις σχετικά με τη σωματική δραστηριότητα και την «ψυχολογική αναστάτωση». Η καθημερινή δραστηριότητα, όπως π.χ. οι οικιακές εργασίες, η κηπουρική, το περπάτημα και τα σπορ, συσχετίστηκε με 41% χαμηλότερο κίνδυνο ψυχολογικής αναστάτωσης. Η έντονη δραστηριότητα, σαν σπορ, είχε επιπλέον ευεργετικά αποτελέσματα. Όσο λοιπόν περισσότερο δραστήριοι είστε, τόσο το καλύτερο για τη διάθεσή σας.

Μελέτη του 2007 από το Πανεπιστήμιο του Duke [2], έδειξε ότι η άσκηση είναι ευεργετική για τα άτομα με κατάθλιψη. Η ελεγχόμενη με εικονικό φάρμακο μελέτη διαπίστωσε ότι η άσκηση μπορεί να είναι εξίσου αποτελεσματική στην ανακούφιση της κατάθλιψης, όπως το αντικαταθλιπτικό Zoloft. Δυστυχώς βέβαια, η κούραση και η έλλειψη κινήτρων που σχετίζονται με την κατάθλιψη μπορεί να αποτρέψει την έναρξη κάποιας μορφής φυσικής δραστηριότητας.

Οι παρακάτω συμβουλές θα σας βοηθήσουν να ξεπεράσετε τις δυσκολίες αυτές, ώστε να λάβετε τα οφέλη της άσκησης.

Κάντε μικρά βήματα

Αν η ιδέα της άσκησης σας φαίνεται… βουνό, ξεκινήστε με μικρά βήματα. Κάντε μια βόλτα γύρω από το τετράγωνο ή πηγαίνετε στην τοπική λεωφόρο σας για να δείτε τις βιτρίνες των μαγαζιών. Ακόμη και λίγα λεπτά άσκησης μπορούν να αυξήσουν τα επίπεδα της ενεργειακής σας κατανάλωσης.

Κάντε κάτι που απολαμβάνετε

Η άσκηση δεν χρειάζεται να είναι αγγαρεία. Επιλέγοντας μια δραστηριότητα που απολαμβάνετε, θα σας βοηθήσει να έχετε τουλάχιστον κίνητρο.

Αναζητήστε την αφορμή

Η άσκηση δεν πρέπει να είναι μια τυπική δραστηριότητα, που θέτετε σαν ραντεβού, ώρα και μέρος. Το περπάτημα, η κηπουρική ή το παιχνίδι με τα παιδιά ή τα κατοικίδια ζώα σας, είναι δραστηριότητες που μπορείτε να κάνετε οπουδήποτε και οποτεδήποτε, για να νιώσετε πιο ενεργοί και ζωντανοί.

Πάρτε μαζί σας ένα φίλο

Η άσκηση μαζί με έναν φίλο, μπορεί να σας δώσει το κίνητρο τις ημέρες που απλά δεν έχετε όρεξη να… ξεκολλήσετε από τον καναπέ. Επιπλέον, ένας καλός φίλος μπορεί να προσφέρει σημαντική συναισθηματική υποστήριξη.

Μην το αναβάλλετε

Η (ψυχολογική και σωματική) κόπωση και η αδιαθεσία είναι πολύ εύκολο να σας κάνει να αναβλητικούς, με την ελπίδα πως θα αισθανθείτε καλύτερα αργότερα. Πριν από το καταλάβουμε όμως, ο χρόνος έχει περάσει και μένουμε πιο μακριά από τους στόχους μας. Μπορούμε ωστόσο να μάθουμε τεχνικές για να καταπολεμήσουμε την αναβλητικότητα.

Επιβράβευση

Φροντίστε να ανταμείψετε εαυτόν για τις γενναίες σας αποφάσεις, να γίνετε πιο δραστήριοι, υγιείς και ζωντανοί. Προγραμματίστε ανταμοιβές για τον εαυτό σας – ανεξάρτητες φαγητού – που θα σας δώσουν κίνητρο για να συνεχίσετε να προσπαθείτε.

Κάντε την άσκηση μέρος της καθημερινότητάς σας

Βρείτε δημιουργικούς τρόπους για να… χωρέσετε κάποιου βαθμού φυσική δραστηριότητα στο καθημερινό σας πρόγραμμα. Με απλές αλλαγές, όπως το περπάτημα, οι σκάλες αντί του ασανσέρ, η στάθμευση σε μεγαλύτερη απόσταση από τη δουλειά σας, θα αυξήσετε το επίπεδο της δραστηριότητάς σας και θα αποκτήσετε αίσθημα ζωντάνιας.

Ενταχθείτε σε μια ομάδα

Το να ενταχθείτε σε μια ομάδα μπορεί να είναι ένας πολύ καλός τρόπος για να έχετε κίνητρο για να ασκηθείτε. Πρόκειται για μια αποφασιστική δέσμευση προς εσάς και αρκετούς ακόμα ανθρώπους. Επίσης θα σας βοηθήσει να διευρύνετε το κοινωνικό σας περιβάλλον και να μη νιώθετε περιορισμένος/ απομονωμένος.

Ύπαιθρος

Εάν είναι δυνατόν, επιλέξτε χώρους εκτός σπιτιού για να ασκηθείτε. Το 2007 η βρετανική φιλανθρωπική οργάνωση Mind δημοσίευσε μια έκθεση σχετικά με μια μελέτη που έγινε για τα οφέλη της υπαίθριας άσκησης. Σε αυτή τη μελέτη, διαπιστώθηκε ότι το περπάτημα σε πάρκο ήταν πιο επωφελές για την διάθεση και την αυτοεκτίμηση, σε σύγκριση με μια βόλτα σε εμπορικό κέντρο. Δεν ήταν σαφής ο λόγος, αν και θα μπορούσε να οφείλεται στην περισσότερη έκθεση στο ηλιακό φως. Η έλλειψη του ηλιακού φωτός έχει συσχετισθεί με διαταραχές της διάθεσης, όπως η εποχιακή συναισθηματική διαταραχή (Seasonal Affective Disorder, SAD).

Επιείκεια

Η ψυχολογική πίεση και η αρνητική διάθεση μπορούν να σας κάνουν να νιώθετε κουρασμένοι και χωρίς κίνητρο. Ακόμη και αν η άσκηση βοηθήσει εν μέρει την αρνητική σας διάθεση μακροπρόθεσμα, δεν φταίτε εσείς που δεν αισθάνεστε καλά. Να είστε επιεικής με τον εαυτό σας. Το σημαντικό είναι να κάνετε μια προσπάθεια να γίνετε πιο δραστήριοι. Η καλύτερη διάθεση, θα έρθει σιγά σιγά.

Πηγές: 1. Hamer M, Stamatakis E, Steptoe A. Dose-response relationship between physical activity and mental health: the Scottish Health Survey. Br J Sports Med. 2009 Dec; 43(14): 1111-4 2. Blumenthal JA, Babyak MA, Doraiswamy PM, Watkins L, Hoffman BM, Barbour KA, Herman S, Craighead WE, Brosse AL, Waugh R, Hinderliter A, Sherwood A. Exercise and pharmacotherapy in the treatment of major depressive disorder. Psychosom Med. 2007; 69(7): 587-96 3. Mind Charity Group. Ecotherapy: The Green Agenda for Mental Health. Mind 2007; Accessed: Jan 15, 2008.

Αντιμετωπίστε την κόπωση

Ορισμένα προβλήματα υγείας και ανεπιθύμητες παρενέργειες φαρμάκων μπορούν να προκαλέσουν ή να συντελέσουν στην κούραση. Όταν συμβεί αυτό, η καθημερινή προσπάθεια που απαιτείται για να παρέχουμε στον οργανισμό μας τα θρεπτικά συστατικά που χρειάζεται μπορεί να φαντάζει αγγαρεία.

Επιπλέον, η ενέργεια που απαιτείται από την εργασία, τα ψώνια, και τα οικιακά καθήκοντα - και το στρες που δημιουργούν αυτές οι καθημερινές δραστηριότητες- μπορεί να συμβάλει ακόμη περισσότερο στην κούραση. Ένα άτομο που αντιμετωπίζει αυτό το είδος της διαρκούς κόπωσης είναι πιθανό να αντιμετωπίσει δυσκολίες στη διατήρηση υγιεινών διατροφικών συνηθειών.

Εάν αντιμετωπίζετε προβλήματα κούρασης, οι ακόλουθες διατροφικές κατευθυντήριες συμβουλές και οδηγίες συμπεριφοράς μπορούν να σας βοηθήσουν να ξεπεράσετε τις στιγμές κούρασης, διατηρώντας παράλληλα σωστή, καθημερινή και υγιεινή διατροφή:

• Τρώτε τουλάχιστον πρωινό κάθε μέρα, ειδικά αν έχετε την τάση να βιώνετε περιόδους χαμηλής ενέργειας το απόγευμα. Οι τροφές που βοηθούν είναι μπάρες δημητριακών, τάρτες, τοστ με φυστικοβούτυρο και μαρμελάδα, τοστ με γαλοπούλα και τυρί χαμηλών λιπαρών και τοστ με μέλι.
• Πίνετε milkshakes ή προϊόντα υψηλής θρεπτικής αξίας για να βοηθήσετε το σώμα σας να ανταποκριθεί στις καθημερινές διατροφικές ανάγκες και να έχετε ενέργεια. Υψηλής θρεπτικής αξίας προϊόντα είναι διαθέσιμα σε ποικιλία γεύσεων και μορφών (μπάρες, ποτά, πουτίγκες, σούπες), και τα περισσότερα παρέχουν τις θερμίδες, πρωτεΐνες, λιπαρά, βιταμίνες και μεταλικά στοιχεία τα οποία κανονικά λαμβάνονται μέσω μιας διατροφής με φυσικά τρόφιμα. Μπορείτε να βρείτε υψηλής θρεπτική αξίας προϊόντα σε φαρμακεία (πάντοτε με τη συμβουλή του διαιτολόγου ή του ιατρού σας).
• Έχετε μαζί σας έτοιμα για κατανάλωση σνακ, όπως κράκερ και τυρί, μπάρα δημητριακών ή και φυστικοβούτυρο. Όταν τα επίπεδα ενέργειάς σας είναι χαμηλά, τα μικρά σνακ που απαιτούν ελάχιστο χρόνο και κόπο για την προετοιμασία τους, είναι ένας εύκολος τρόπος για να προμηθεύσετε τον οργανισμό σας με ενέργεια και με τα απαραίτητα θρεπτικά συστατικά.
• Εκμεταλλευτείτε τις στιγμές που νιώθετε γεμάτοι ενέργεια και προετοιμάστε μεγάλες ποσότητες φαγητών που μπορείτε να καταψύξετε σε ατομικές μερίδες. Κατά τις ημέρες που νιώθετε υπερβολικά κουρασμένοι για να μαγειρέψετε, ξεπαγώστε και ζεστάνετε τις ήδη προετοιμασμένες μερίδες. (Χρησιμοποιήστε φούρνο μικροκυμάτων, εάν υπάρχει, για να προετοιμάσετε όλα τα γεύματά σας.)
• Δοκιμάστε τα κατεψυγμένα / προμαγειρευμένα γεύματα που διατίθενται στα σούπερ μάρκετ. Βεβαιωθείτε ότι κάθε γεύμα περιλαμβάνει μία μερίδα κρέας ή πηγή πρωτεΐνης, μία μερίδα λαχανικών και μία μερίδα φρούτο, για πλήρη διατροφή.
• Παραγγείλετε φαγητό από delivery ή από εστιατόρια που φέρνουν φαγητό στο σπίτι. Αποδεχτείτε την καλοσύνη φίλων και οικογενειακών μελών που προσφέρονται να μαγειρέψουν για εσάς.
• Χρησιμοποιήστε πιάτα, ποτήρια, σκεύη μιας χρήσης για εύκολο καθαρισμό.
• Βεβαιωθείτε ότι έχετε κοιμηθεί αρκετά. Εάν έχετε προβλήματα στον ύπνο, ρωτήστε τον γιατρό σας για βοήθεια.

5 μικρές διατροφικές συμβουλές για τη χρόνια κόπωση

• Μειώστε την πρόσληψη συμπυκνωμένων σακχάρων.
• Προσπαθήστε να μην εξαρτάται από την καφεΐνη.
• Μειώστε την πρόσληψη λιπαρών.
• Αυξήστε την πρόσληψη Ωμέγα-3 λιπαρών οξέων (τροφές όπως το σκουμπρί, ο σολομός, ο τόνος, ο γαύρος, και η ρέγκα είναι πλούσιες στα ανωτέρω λιπαρά οξέα). Μπορείτε επίσης να πάρετε κάποιο συμπλήρωμα διατροφής: ένα γραμμάριο λιπαρών οξέων ημερησίως είναι η προτεινόμενη δόση.
• Κάντε τέστ για τις αλλεργίες - τα τρία πιο κοινά αλλεργιογόνα στοιχεία υπεύθυνα για τη χρόνια κόπωση είναι το σιτάρι, το γάλα, και καλαμπόκι.

Γράφει: Καραφυλλίδης Π. Ευμένης, Κλινικός Διαιτολόγος – Διατροφολόγος Bsc(Hons), MSc, NYSCDN